Bitkilerde Büyüme ve Hareket Çeşitleri
A. BİTKİ BÜYÜMESİNDE ROL OYNAYAN FAKTÖRLER
Bitkilerde büyüme ve gelişme, hücre çoğalmasını ve hücrelerin büyümesini gerektirir. Genler tarafından kontrol edilir, fakat çevresel ve hormonal faktörlerde etki eder.
1. Çevresel Faktörler
Sıcaklık: Sıcaklık fotosentez ve solunum olaylarında önemli bir faktördür. Belirli bir düzeye kadar sıcaklık büyümeyi hızlandırır. Yüksek ve düşük sıcaklık bitki metabolizmasının bozulmasına neden olur.
Işık: Işık bitkilerde fotosentez, klorofil sentezi, stomanın açılması, terleme gibi fizyolojik olaylar için gereklidir.
Su: Bitkilerde su, yapıya turgor basıncıyla destek sağlama, hücreler arası madde taşımasına yardımcı olma, sıcaklığı düzenleme ve fotosentez için gereklidir.
Toprak: Bitkiler için toprak yeterli miktarda minerale sahip, gaz ve su hareketine elverişli, yeterli sayı ve türde mikroorganizma barındıran, bitki köklerinin gelişmesine uygun bir ortam olmalıdır.
Atmosferdeki gazlar: Atmosferde belirli oranda bulunan gazların, oranının artması ya da azalması bitkinin büyüme ve gelişmesini olumsuz yönde etkiler.
Yer çekimi: Yer çekimi bitkide oksin, giberellin gibi hormonların dağılımını etkiler. Bitki kökünün toprak içine doğru, gövdesinin ise aksi yönde büyümesini sağlar.
2. Bitkisel Hormonlar
Bitki hormonları, aktif büyüme gösteren kök ve gövde uçlarında, meyvelerde ve genç yapraklarda yer alan hücreler tarafından üretilen kimyasal habercilerdir. Hormonların bir kısmı üretildiği dokuda etkili olurken bir kısmı etkisini bitkinin farklı bölümlerinde gösterir.
Oksinler: Bitkinin sürgün uçlarında, genç yapraklarda, gelişmekte olan meyve ve tohumlarda sentezlenir. Hücre bölünmesini hızlandırır ve bitkinin ışığa yönelmesini sağlar. Büyüme, gelişme, yapraklanma ve çiçek açmada, meyve oluşumunda, kesik gövde ve yapraklarda saçak kök oluşumunda etkilidir.
Sitokinin: Bitki köklerinde sentezlenir ve ksilemlerle diğer organlara taşınır. Kök büyümesi ve farklılaşmasını etkiler. Hücre bölünmesini ve büyümeyi teşvik eder. Bitkide yaşlanmayı geciktirir.
Giberellinler: Bitkide, gövde ucu tomurcukları, köklerin meristemleri, genç yapraklar ve bitki embriyolarında üretilir. Tohum çimlenmesini, gövde uzamasını ve yaprak büyümesini artırır. Çiçeklenmeyi ve meyve gelişimini teşvik eder. Kök büyümesini ve farklılaşmasını etkiler.
Absisik asit: Yaprak, gövde, kök ve yeşil meyvelerde üretilir. Uyku halindeki tohum ve tomurcuğun uyku halinin (dormansi) devam etmesini sağlar. Büyümeyi engeller. Su azlığında stomaların kapanmasını sağlar.
Etilen: Olgun meyve dokularında yaşlanan yaprak ve çiçeklerde üretilir. Meyve olgunlaşmasını artırır. Bitkinin büyümesini durdurur ve yaprakların sararmasına neden olur.
B. BİTKİLERDE GÖRÜLEN HAREKET
1. Tropizma Hareketleri:
Bitkinin uyaranın yönüne bağlı olarak gösterdiği yönelme hareketidir. Tropizma hareketleri, bitkilerin sadece büyüyen ve uzayan kısımlarında meydana gelir. Hareket uyarana doğru ise pozitif, zıt yönde ise negatif tropizmadır.
Fototropizma: Bitkinin ışık uyaranına karşı gösterdiği yönelme hareketidir. Bitki gövdesi pozitif fototropizma, kökleri ise negatif fototropizma gösterir.
Bitkiler ayrıca yer çekimine (geotropizma), dokunmaya (haptotropizma), kimyasal maddelere (kemotropizma), yaralanmalara (travmatropizma), suya (hidrotropizma), karşı da tepki gösterir.
2. Nasti
Bitkilerin uyaranın yönüne bağlı olmaksızın gerçekleştirdikleri harekettir. Nasti hareketleri turgor değişimleri ile sağlanır.
Çiçeklerin ortamdaki ışık şiddetine bağlı olarak açılıp kapanması fotonasti, sıcaklık değişimlerinin bitkide sebep olduğu hareketlere termonasti, dokunma ve sarsılma ile oluşan hareketlere ise sismonasti denir.
C. FOTOPERİYODİZM
Bitkilerin gün uzunluğuna bağlı olarak gelişim göstermesi olayına fotoperiyodizm, gelişim gösterdikleri evreye de fotoperiyot denir. Fotoperiyot, bitkilerde büyüme, gelişme, çiçeklenme, yaprakların dökülmesi ve durgunluk döneminin başlaması gibi fizyolojik olayları etkilemektedir. Ayrıca gün uzunluğu bazı bitkilerin dünya üzerindeki yayılışını da belirler.
Işık alma süresine göre bitkiler üç ana grupta incelenir.
Uzun gün bitkileri:
Çiçeklenebilmek için gün ışığının yoğun olduğu yaz mevsimine, günde en az 12-14 saat ışık alma süresine ihtiyacı olan bitkilerdir. Arpa, buğday, turp, çavdar örnek verilebilir.
Kısa gün bitkileri:
Çoğunlukla sonbaharda olmak üzere gün uzunluğu 12-14 saatten daha kısa olduğu, güneş ışığının daha az alındığı mevsimde çiçeklenen bitkilerdir. Çiçek, sütleğen, soya fasulyesi örnek verilebilir.
Nötr gün bitkileri:
Gün uzunluğundan etkilenmeyen bitkilerdir. Nötr gün bitkilerinde çimlenme fotoperiyottan etkilenmez. Pamuk, ayçiçeği örnek verilebilir.